Art-context.com працягвае сачыць за лёсам беларусаў, якія вымушана апынуліся за межамі радзімы.
У 2019 годзе Сучасны мастацкі тэатр адзначаў у Мінску 15-годдзе. Да гэтага моманту калектыў меў некалькі сцэнічных пляцовак у горадзе, адкрывалася свая тэатральная школа, збіраліся ствараць пасаду галоўнага рэжысёра. Тэатр поўніўся творчымі планамі. Далейшыя падзеі складана было прадбачыць: літаральна за тры гады заснавальніку тэатра Уладзіміру Ушакову давялося закрыць тэатр у Мінску, стварыць «СМТ за кардонам» у Кіеве — і праз пачатак вайны страціць і гэты калектыў, затым пераехаць у Фінляндыю, дзе рэжысёр сам-адзін пачаў будаваць сваё прафесійнае жыццё.
Пра тое, як ізноў — ужо ў Фінляндыі — працягваць выказвацца са сцэны пра Беларусь і беларусаў Уладзімір Ушакоў распавёў Art-context.com.
«У Фінляндыі няма такога паняцця, як запрашальныя ці ўваходныя: нават сваім за квіток трэба плаціць»
У Хельсінкі Уладзімір Ушакоў прыехаў у лютым 2022 года дзякуючы рэзідэнцыі па абароне мастакоў «Artists at risk». Арганізатары адразу ж пазнаёмілі рэжысёра з рускамоўнымі акцёрамі-фрылансерамі, якія дапамаглі беларусу наладзіць адносіны з мясцовымі тэатральнымі дзеячамі.
— Калі жыхары Хельсінкі бачаць, што ты не разумееш па-фінску і па-шведску, то з задавальненнем пераходзяць на англійскую. Праўда, я сам з англійскай не вельмі сябрую, — смяецца Уладзімір. — Цяпер актыўна яе вучу, але гэтага пакуль недастаткова. Таму ратуюць акцёры, гатовыя ўзяць на сябе ролю перакладчыка. І ў цэлым у Фінляндыі я сустрэў вельмі шмат добрых людзей, дзякуючы якім я з першых дзён адчуў чалавечую цеплыню гэтай паўночнай краіны. Мяне да гэтага часу не пакідае адчуванне, што мне тут усё рады.
У першыя ж дні Уладзіміру прапанавалі цікавы варыянт знаёмства з тэатрамі. У Фінляндыі існуе Тэатральны інфармацыйны цэнтр (TINFO) — некамерцыйная арганізацыя, якая дапамагае прафесіяналам у тым ліку павысіць сваю міжнародную мабільнасць і знайсці партнёраў для стварэння новых праектаў. Уладзімір тлумачыць:
— Сістэма іх працы вельмі простая: яны даюць табе прамыя кантакты кіраўніка таго ці іншага тэатра. З аднаго боку, ты пішаш ліст, рыхтуешся да размовы, каб зацікавіць яго сваім праектам. З іншага боку, TINFO да гэтай сустрэчы ўжо расказвае тваю творчую біяграфію будучаму суразмоўцу, у агульных рысах апісваючы, чым ты можаш быць цікавы тэатру. А далей ужо ўсё залежыць ад цябе: калі ты будзеш пераканаўчы, то можаш атрымаць прапанову аб супрацоўніцтве.
На думку беларускага рэжысёра, TINFO — вельмі дакладны механізм, які максімальна дапамагае не толькі знайсці адно аднаго творчым людзям, але і спрыяе самаразвіццю і нагледжанасці:
— Просты прыклад: у Фінляндыі няма такога паняцця, як запрашальнікі на спектакль або ўваходныя для сваіх. За кожны квіток трэба заплаціць. А яны тут дарагія: дапусцім, на мюзікл «Мэры Попінс» у Шведскім тэатры ў Хельсінкі кошт за адзін білет вагаецца ад 55 да 88 еўра. Зразумела, што ў людзей мастацтва не заўсёды ёсць такія грошы. Таму TINFO выкупляе для тэатралаў білеты (і потым патрабуе абавязковага пацвярджэння, што ты гэтай магчымасцю скарыстаўся).
«Пераход ад прапановы непасрэдна да пастаноўкі можа заняць некалькі гадоў»
Уладзімір Ушакоў падкрэслівае: калегі ў тэатральным інфармацыйным цэнтры аказаліся вельмі добразычлівымі, стараліся дапамагчы беларусу завязаць стасункі з многімі фінляндскімі культурнымі дзеячамі, у тым ліку і з выкладчыкамі Teatterikorkeakoulu — тэатральнай акадэміі, якая ўваходзіць у хельсінкскі Універсітэт мастацтваў.
— У выніку ў 2022-м я чытаў мясцовым студэнтам лекцыю па сацыяльна-крытычным тэатры і даваў практычны трэнінг. У гэтым годзе спадзяюся працягнуць супрацоўніцтва і паставіць са студэнтамі спектакль, але пакуль не ведаю, ці ўвойдзе ён у праграму.
Рэч у тым, што ў Еўропе ў цэлым і ў Фінляндыі ў прыватнасці рэалізацыя творчага праекта — вельмі няхуткі шлях. У Еўропе развітая грантавая сістэма. Каб патрапіць у яе, неабходна ўвесь час рассылаць мноства заявак.
— Пераход ад прапановы непасрэдна да пастаноўкі можа заняць некалькі гадоў, — акцэнтуе ўвагу Уладзімір. — У такое зацягванне тэрмінаў свой унёсак зрабіў каранавірус, бо цяпер шматлікім тэатрам неабходна закрыць абавязкі па дамоўленасцях двух апошніх пандэмійных гадоў. Уявіце, у канцы лютага 2022 года ў адказ на свае расповеды аб праектах я ўвесь час чуў: «Супер! Выдатная ідэя! Толькі ўлічыце, што рэалізаваць яе вы зможаце прыблізна ў 2024-2025 гадах». Так што неабходна прызвычаіцца да думкі, што, трапіўшы ў Еўропу, ты можаш не мець ніякіх работ у бліжэйшыя год-два, нават калі ў тваім загашніку ёсць нейкая неверагодная і суперактуальная прапанова.
Але варта прыняць правілы гульні — і тады гэтая сістэма не будзе здавацца праблемай.
— Я жартую, што з рэжысёраў перакваліфікаваўся ў пісьменнікі, таму што ўвесь час пішу розныя заяўкі. Але паглядзіце на гэта з іншага боку: тут можна прапаноўваць нечаканыя, нават на першы погляд няздзейсныя ідэі, пра якія ў Беларусі і падумаць нельга было. Напрыклад, я пісаў у шэраг фондаў наконт тэатра рэвалюцыйных ідэй. У Еўропе самы неверагодны праект можа здзейсніцца, калі ты будзеш дастаткова пераканаўчым і дакладна растлумачыш, як і чаму гэта можа спрацаваць. Упэўнены, такому таксама трэба нам вучыцца ў замежных калег.
Адным з такіх доўгачаканых праектаў для Уладзіміра Ушакова стаў радыёспектакль паводле Бертольта Брэхта «Размовы ўцекачоў» для Yleisradio (фінляндскай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі). З дапамогай TINFO яшчэ на пачатку вясны 2022 года беларус даслаў запыт праваўладальнікам спадчыны драматурга.
— Шчыра скажу, я думаў, што на ўсё пра ўсё спатрэбіцца месяц-два, але ў Еўропе да аўтарскіх правоў ставяцца вельмі строга. Тут ты не можаш пачынаць нават пошук акцёраў, пакуль не атрымаеш дазволы ад аўтара і да таго часу, як тэатр аформіць з ім дамову. У выпадку з «Размовамі ўцекачоў» мне давялося даць сваю рэжысёрскую інтэрпрэтацыю тэксту Брэхта на англійскай мове і чакаць да чэрвеня 2022 года, каб атрымаць толькі папярэдні (!) дазвол. Канчаткова па ўсіх фінансавых аспектах мы дамовіліся напрыканцы мінулага года. У кантракце прапісаны перыяд для выпраўленняў п'есы і паказу кіраўніцтву тэлерадыёкампаніі канчатковага варыянта. І толькі пасля пацвярджэння я змагу гэтай восенню запісаць і змантаваць спектакль.
«Пра беларусаў трэба казаць са сцэны!»
Калі ў Беларусі пра радыёспектаклі публіка ў масе сваёй ужо забылася, то ў Фінляндыі яны надзвычай папулярныя. Уладзімір Ушакоў сцвярджае, што прэм'ера на нацыянальным радыё заўсёды збірае вялікую аўдыторыю і выклікае гучныя абмеркаванні. Таму Yleisradio вельмі сур'ёзна ставіцца да выбару матэрыялу, акцёраў, пастановачнай групы.
— Узнікла жаданне запрасіць у праект вядомага ў рускамоўным асяроддзі фінскага акцёра Віле Хаапасала. Я бачу, як Хаапасала ў сваім рэстаранным бізнэсе, які ўжо даўно выйшаў для акцёра на першы план, пачаў развіваць праект з украінскай кухняй. І для мяне гэта прынцыпова: я працую з тымі, хто падтрымлівае Украіну.
Чым яшчэ адрозніваецца фінляндскі тэатр ад беларускага? На думку суразмоўцы, для першага характэрна сцэнічная дэталізацыя: фіны больш падрабязна і значна больш павольна расказваюць гісторыю.
— З непрывычкі мне спачатку было нудна, але потым я ўбачыў у гэтым пэўнае зачараванне. У цэлым, фінляндскі тэатр вельмі стабільны, тут хапае сваіх выдатных рэжысёраў, таму, скажам шчыра, творчыя бежанцы тут асабліва не патрэбныя. Беларусы і ўкраінцы спрабуюць прыадчыніць гэтыя дзверы. Унутраная канкурэнцыя вялікая, але нам ёсць што сказаць мясцовай публіцы.
Напрыклад, у пачатку сакавіка ў вядомым у Хельсінкі тэатры KOM Уладзімір Ушакоў дае прэм'еру спектакля «Боршч, або Yhteisessa sopassa», у якім раскажа пра сябе, пра стварэнне СМТ, пра працу ў Мінску і Кіеве.
— Па сутнасці, гэта расповед аб нараджэнні і смерці тэатра, напамін аб тым, што ўсё мае пачатак і канец. Мне вельмі хацелася інтэрактыву, таму гэты самы боршч мы будзем гатаваць разам з гледачамі, каб тыя змаглі стаць непасрэднай часткай спектакля, разам з намі перажылі радасці і страту. За тэатральным сталом будуць гучаць чатыры мовы: беларуская, украінская, руская і фінская.
Першапачаткова фінскія калегі прапаноўвалі Уладзіміру зрабіць монаспектакль, але беларускі рэжысёр разумеў, што яму неабходны партнёр, які зможа не проста перакладаць на фінскую, але і кантактаваць з мясцовымі гледачамі. Так на рэпетыцыях з'явіўся Максім Паўленка: пецярбургскі акцёр, які раней іграў у МДТ-тэатры Еўропы ў Льва Додзіна, ужо дзесяць гадоў як пераехаў у Фінляндыю і выдатна валодае мясцовымі мовамі, фінскай ды шведскай.
— У працэсе рэпетыцый да нас далучыўся музыка і кампазітар Ціма Кямярайнен. Ён — чалавек-аркестр, сапраўдная зорка Фінляндыі. Дзякуючы яму ў спектаклі з'явіўся жывы гук. Музычныя фрагменты дапамогуць фінам лепш адчуць беларусаў, зразумець, чым, напрыклад, мы адрозніваемся ад суседзяў-украінцаў. Пра беларусаў трэба казаць са сцэны! І гэтая размова, у першую чаргу, патрэбная нам самім.
«Мы ўсе цяпер — былыя сыны і дочкі, вымушаныя пакінуць сваю краіну»
За год жыцця ў Фінляндыі Уладзімір Ушакоў ужо ўпісаўся ў мясцовае тэатральнае жыццё, але пры гэтым не пакідае кантакты з беларускімі артыстамі ў іншых краінах. Цяпер выношвае ідэю паставіць спектакль па тэкстах айчынных блогераў аб падзеях апошніх гадоў у нашай краіне.
— Гэта будзе спектакль пра тое, што беларусы ніколі не здаюцца. У тэкстах блогераў шмат гумару, таму можа атрымаецца спектакль-пазітыў, што таксама вельмі патрэбна ў цяперашняй сітуацыі. Ёсць і цудоўныя акцёрскія пары беларусаў у Іспаніі, у Польшчы, хто мог бы за гэты праект узяцца, але пакуль няма фінансавай падтрымкі.
Яшчэ адна важная задача, якую хацелася б рэалізаваць рэжысёру ў бліжэйшы год, — знайсці фінансаванне, каб вывезці на гастролі па Еўропе ўкраінскі калектыў СМТ са спектаклем «Былы сын» па кнізе Сашы Філіпенкі.
— Юрыдычна мая грамадская арганізацыя «Беларускі сучасны мастацкі тэатр за кардонам» у Кіеве не закрытая, але пасля пачатку вайны ва Украіне калектыў перастаў іграць спектаклі. А мне б хацелася, каб гэтую гісторыю пра беларусаў і нашу ідэнтычнасць убачылі суайчыннікі, якія цяпер раз'ехаліся па розных кутках свету. Мне здаецца, мы ўсе цяпер — былыя сыны і дочкі, вымушаныя пакінуць сваю краіну.
Украінскі тэатр Уладзіміра Ушакова не прапрацаваў і года, але за гэты час рэжысёр паспеў паставіць у Кіеве два спектаклі. Прэм'ера трэцяга па п'есе Вудзі Алена «Мужы і жонкі» была прызначаная на сакавік 2022 года.
— Я шмат страціў у Кіеве. Яшчэ больш — у Беларусі, але не шкадую аб гэтым. Не хачу падлічваць, што страчана, бо за апошнія тры гады здабыткаў было больш. Мы павінны лягчэй развітвацца з нейкімі матэрыяльнымі каштоўнасцямі і больш думаць пра духоўныя. Самае галоўнае, каб кожны рэжысёр, мастак, акцёр, вымушаны з'ехаць, мог расказваць публіцы пра тое, што яго хвалюе. Мы абавязкова рана ці позна вернемся дадому, а для гэтага мусім захаваць беларускасць.
На думку рэжысёра, цяперашнія праекты суайчыннікаў за мяжой накіраваны на тое, каб лепш уяўляць, чым яны будуць займацца, калі вернуцца на радзіму.
— Упэўнены, новы досвед кожнага з нас дапаможа стварыць сумленны, актуальны тэатр. Ён на нейкі час адыдзе ад чыста забаўляльнага жанру. Са сцэны будуць гучаць развагі пра тое, што адбывалася апошнія гады, пакаянне за нейкія рэчы, якія наша пакаленне прапусціла і чаго не змагло дабіцца, — напрыклад, асуджэння «саўка», без чаго мы не змаглі пайсці далей, як некаторыя краіны на постсавецкай прасторы. Менавіта гэтым мусіць займацца тэатр, каб грамадства магло зрабіць наступны крок.
Фота: прыватны архіў Уладзіміра Ушакова
