Паразмаўлялі з сузаснавальніцай Школы беларускай традыцыйнай культуры ў Варшаве Наталкай Гапановіч пра саломапляценне, яго адметнасці, сакральнае значэнне саламяных павукоў для продкаў і звязаныя з імі рытуалы, а таксама пра тое, чаму нам усім трэба звяртацца да сваёй традыцыі.
Калі ўзнікла саломапляценне ў Беларусі і чым яно адметнае?
Саломапляценне мае вельмі старажытныя карані і ўзнікла на тэрыторыі сучаснай Беларусі на мяжы ІІ-І тысячагоддзяў да Нашай эры. Гэтае рамяство было неад'емнай часткай жыцця нашых продкаў. Яны выкарыстоўвалі саламяныя вырабы ў побыце, уцяплялі і ўпрыгожвалі дамы, слалі жывёлам, майстравалі ўпрыгажэнні, цацкі, абярэгі.
Беларускія майстры і майстрыні валодаюць разнастайнымі тэхнікамі і ствараюць са звычайнай саломы неймаверныя прадметы, кожная дэталь якіх нясе ў сабе традыцыі нашага народу.
Салома была танным і даступным матэрыялам. А яшчэ людзі надзялялі яе магічнымі ўласцівасцямі, напрыклад, апошні сноп жыта (салому з якога і выкарыстоўвалі для пляцення) трымалі ў хаце да наступнага ўраджаю, як сімвал урадлівасці і дабрабыту.
І цяпер вырабы з саломы – гэта не проста прадметы побыту, а творы мастацтва, якія адлюстроўваюць душу беларускага народа і яго багатую гісторыю. У 2022 годзе саломапляценне Беларусі ўключылі ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА. Зараз у 85 рэгіёнах краіны носьбітамі традыцыі саломапляцення з’яўляюцца больш за 200 майстроў і майстрынь.
«Пах саломы для мяне чароўны»
«Сам пах сена, саломы, збожжа для мяне чароўны. Адразу пераносіць у пуню, дзе ўсё сушылася, у хлеў, дзе каровы, козачкі стаялі. На дотык гэта вельмі прыемны матэрыял», – апавядае Наталка Гапановіч, дастаючы саломку, ніткі і нажніцы, каб мы разам зрабілі павукоў.
Наталка – сузаснавальніца, каардынатарка, ідэйная натхняльніца Школы беларускай традыцыйнай культуры ў Варшаве. Працуе інжынерам-праектантам аўтамабільных дарог, мае таксама эканамічную і філалагічную адукацыю. Цяперка Наталка праводзіць майстар-класы па традыцыйных беларускіх вырабах у Варшаве, у прыватнасці саламяных павукоў, якія займаюць асобнае месца ў нашай культуры і гісторыі і маюць сакральнае, рытуальнае значэнне.
«Што мы толькі ў дзяцінстве з гэтай саломы не рабілі! – працягвае дзяўчына. – І домікі, і хованкі, сушылі яе, палілі. Нейкія вырабы з саломы я пачала ўжо рабіць у школе, настаўніца беларускай мовы вяла пазакласныя заняткі па саломапляценні. Яна была цудоўная, закаханая ў Беларусь жанчына, і перадала гэтую любоў да матэрыялу нам. І вось гэтыя ўспаміны засталіся ў шуфлядах маёй памяці, любові да Радзімы».
Наталка апавядае, што з самага дзяцінства яе атачалі беларускія традыцыі.
«Я бачыла, як мае бабулі спявалі, рыхтаваліся да Калядаў, як гатавалі стравы, мы разам рабілі цацкі, упрыгожванні да нейкіх святаў. Для мяне гэта было настолькі натуральна, што падавалася некаштоўным, быццам усе так жывуць, валодаюць гэтымі ведамі пра традыцыі. Быццам ва ўсіх так, як у мяне ў дзяцінстве».
Саламяны павук – упрыгожванне і моцны абярэг
З разуменнем, што ў свеце шмат штучнага, універсальнага, па якому не адрозніць асобы ад асобы, прыйшла прага свайго – беларускіх традыцый і культуры. Зацікаўленасць перайшла ў актыўную дзейнасць ужо ў Варшаве.
«З аднаго боку, смутак ад эміграцыі, з іншага – жаданне знайсці сябе і паказаць нас, беларусаў, адрознымі. Вось на працы палякі ў мяне пыталіся: “А чым вы, беларусы, адрозніваецеся?” Я казала, што шмат чым, але задумалася, чым дакладна? Так я больш зацікавілася нашай культурай, убачыла, што іншым людзям гэтак жа цікава як і мне, і пачала ладзіць майстар-класы».
Першая складанасць, з якой сутыкнулася Наталка, – знайсці салому для вырабаў.
«У мяне няма машыны, я не магу выехаць у вёску, пашукаць у людзей, не магу нажаць жыта ў полі, бо я не ведаю, дзе гэта зрабіць, можа поле прыватнае і мяне паліцыя схопіць, – смяецца дзяўчына. – Спачатку адшукала толькі ў інтэрнэце спрасаваную, якая не падыходзіць для вырабаў. Таксама прадаецца ў цюках з каласкамі, але яна вельмі дарагая і часта патрэсканая. І самы выдатны варыянт, які можна знайсці тут – эка-саломкі для кактэйляў. З імі я і працую на майстар-класах».
Сапраўды такія саломкі цэлыя, гладкія, у іх адпаведная даўжыня, яны прыемныя навобмацак. Дарэчы, для вырабаў найбольш падыходзіць жытняя салома, бо сцябло жыта доўгае і трывалае.
Ладзіць майстар-класы Наталка пачала пару гадоў таму. Усё пайшло з жадання зрабіць сабе саламянага павука – аднаго з самых таямнічых і моцных абярэгаў. Майстрыня заўважае, што саламяныя павукі таксама прысутнічаюць і ў польскай традыцыі.
«У палякаў павукі больш аздобленыя, яны дадаюць каляровыя стужачкі, розныя элементы з паперы. У беларусаў самі павучкі робяць больш складанымі і дадаюць зорачкі, фігуркі, каралікі з плоскай саломкі. Агулам, кожная майстрыня рабіла так, як ёй падабалася».
«Бабулі былі вельмі «эка» і не хацелі забруджваць наваколле»
Павука рабілі не толькі для ўпрыгажэння, утульнасці ў доме. Продкі лічылі, што павучок цягам года збірае негатыўную энергію і праз гэта становіцца цёмным.
«Калі адразу саломка светлая, жоўценькая, то паўгода-год павук вісіць і становіцца руды, а потым чорны. І вось адна гаспадыня прыйдзе да іншай і кажа: “Ой, у цябе ўсяго два месяцы павісеў і такі ўжо чорны. Нейкая ў цябе кепская атмасфера!” І каб выдаць сябе за добрую гаспадыню, каб усе хвалілі, якая ў цябе добрая энергетыка, гэтыя жанчыны часам плялі па некалькі павучкоў і хавалі ў шафе. А калі хто ў госці ішоў, то яны даставалі гэтага светлага павука», – усміхаецца Наталка.
Але ёсць лагічнае тлумачэнне, чаму павукі чарнелі: у тыя часы пастаянна палілі печы, яшчэ і па-чорнаму. Так яны збіралі за год пыл і сажу, рабіліся ломкімі. Звычайна новых павукоў плялі перад Калядамі, каб падрыхтаваць абярэг на новы год, тады ўжо і салома была нарыхтаваная. У час зімовага сонцастаяння палілі старога павука, каб ачысціць дом ад назапашанага негатыву.
«Нашыя бабулі былі вельмі «эка» і не хацелі забруджваць наваколле. Нашто выкідаць павука, калі можна яго яшчэ выкарыстаць і печ распаліць? Ну і ты сама зрабіла павука, ён з табою быў цэлы год, а потым недзе ён будзе ляжаць, на ветры перакатвацца, хтосьці будзе яго таптаць... Дык лепш яго спаліць, гэта нават прыгажэй. Трэба разумець, што гэта не чараўніцтва. Безумоўна, ёсць сіла, энергія, але гэта больш пра тое, што ты сам закладаеш у дзеянне: як гатаванне ежы, праца з тканінай, так і стварэнне павука».
Павука вешалі перад Чырвоным кутом, над галовамі маладых падчас вяселля, над сталом, за якім збіралася сям’я, на калыску немаўляці, каб абараніць ад «злога вока».
Павукоў рабілі невялікімі праз нізкія столі ў хатах, тлумачыць Наталка.
«Вядома, калі ў цябе заможная хата, высокія выбеленыя столі, то ты можаш павесіць і вялікага прыгожага павука. Зараз у вялікія памяшканні плятуць і па паўтары метры павукоў. Але такога не было ў беларускай простай сям’і, а заможныя людзі больш глядзелі на Захад, выкарыстоўвалі срэбра, золата, свечкі для аздаблення дома. Таму вялікія павукі – гэта ўжо нашае сучаснае».
У старажытныя часы павукі былі файным і цікавым баўленнем часу.
«Калі ў цябе была вялікая сям’я, напрыклад, сем дзяцей, то кожны рабіў маленькага павучка і потым іх спляталі ў адзін. Калі вы ўдвох з дзедам засталіся, то ты не будзеш рабіць дзясятак павучкоў, а робіш адзін-два», – апавядае Наталка, працягваючы чырвоныя ніткі праз залацістую салому.
«Атрымліваецца ўласны творчы праект на аснове традыцыі»
Калі вы хочаце зрабіць павука сабе дахаты і не прэтэндуеце на аднаўленне нейкага вырабу канкрэтнага гістарычнага перыяду, то ніякіх забаронаў у аздабленні павука няма, дадае майстрыня. Гэтаксама не варта моцна замарочвацца з колерамі ўпрыгожванняў.
«Чорны, напрыклад, не з’яўляецца жалобным, трагічным. Наадварот, ён сімвалізуе зямлю, глебу, стабільнасць, грунтоўнасць, уладкаванасць, спакой. І калі табе падабаецца чорны, ты можаш яго выкарыстоўваць. Калі ты хочаш аднавіць пэўны выраб, то ўжо трэба даведацца, якія колеры былі даступныя ў той гістарычны перыяд, на той мясцовасці. Некаторыя колеры адкрылі пазней, яны былі вельмі каштоўныя, і вядома, не маглі выкарыстоўвацца ў простых хатах».
Зараз не варта сябе абмяжоўваць, заклікае Наталка.
«Калі табе падабаюцца пэўныя колеры, можна іх дадаваць. Можна дадаваць і шкло, метал, усё, што хочаш. Я і на свае майстар-класы прыношу розныя элементы, якімі можна павука аздобіць: стужачкі, драўляныя каралі, званочкі. Атрымліваецца ўласны творчы праект на аснове традыцыі», – кажа дзяўчына, завязваючы вузельчыкі і папраўляючы выраб.
Рэкамендацыя: Збіраць павукоў можна іголкай або рукамі. Каб парэзаць салому, яе трэба замачыць (калі салома будзе сухая, яна патрэскаецца). Замочваць можна салому як старую, так і больш свежую. Але варта разумець, што пасля частых кантактаў з вадой, колер можа стаць цямнейшым.
«Дапамагае запаволіцца, атрымліваеш і захапленне, і кантроль над жыццём»
«Раней не было шмат золата, але можна было такія ўпрыгажэнні зрабіць. І вось ты ляжыш у драўлянай хаце, недзе скрабуцца мышкі, гарыць свечка, ад павучка ўзоры па сценах разыходзяцца, якія могуць што заўгодна паказаць, кшталту фэнтэзі. Ну і дзяўчаты, жанчыны заўжды хацелі зрабіць утульнасць нейкую, заўважалі, што гэты матэрыял гладзенькі, адлюстроўвае святло, можа досыць доўга захоўвацца. І вось рабілі завушніцы, брошкі з саломы».
І ў сучасным доме павукі выглядаюць вельмі прыгожа, ствараюць своеасаблівую атмасферу.
«Яшчэ калі пляцеш з саломы, увогуле робіш нешта рукамі, развіваецца дробная маторыка, таксама дапамагае запаволіцца, супакоіцца, атрымліваеш і захапленне, і кантроль над жыццём. Таму трэба знаходзіць дзейнасць на дотыкі і на творчасць».
На майстар-класы прыходзяць і ўкраінцы, і палякі
Павукоў рабілі раней жанчыны і дзеці. Быў моцны гендарны падзел працы, таму мужчыны такім не займаліся.
«Мне падаецца, гэта ўсё стэрэатыпы. Хлопцы таленавітыя і творчыя, ім цікава рабіць нешта рукамі. Шмат хлапцоў прыходзіць і на майстар-класы з вышыўкай, з саломай, на выцінанку, плятуць вянкі і робяць свечкі. Прыходзілі і жанчыны сталага веку, абсалютна рознага ўзросту, поглядаў».
Майстар-класы наведваюць не толькі беларусы і беларускі.
«І ўкраінцы да нас ідуць у школу, і палякі. Шмат палякаў прыходзяць на адкрытыя мерапрыемствы, на танцы, і хто прыходзіць першы раз сам, то на наступны прыводзяць яшчэ і сяброў. Кажуць, у нас вельмі адкрытая, прыемная атмасфера».
«Не забыцца, хто мы»
У Школе беларускай традыцыйнай культуры праводзяць заняткі па чатырох кірунках: спевы, школа дудароў, выраб традыцыйнага строю, традыцыйныя танцы (набор пачнецца з лютага). Таксама школа ладзіць вечарыны, прысвечаныя розным традыцыйным святам, аднаўляе абрады: Купалле, Багач, Каляды, Гуканне вясны.
«Мэта Школы – не забыцца, хто мы, пахваліцца сваёй спадчынай і як мага больш людзей да гэтага прыцягнуць. Людзі знаходзяць у нас кожны нешта сваё, не застаюцца абыякавымі, хтосьці прыходзіць да нас як наведвальнік, нехта як сталы вучань. Хтосьці пераходзіць у сяброў, дапамагае, як валанцёр, бо ўсё ж справа некамерцыйная, усё на ініцыятыве, таму мы заўжды радыя дапамозе: штосьці прывезці, набыць, зрабіць абвестку, грошы патрэбныя на дзейнасць».
Школа дае шмат і для самой Наталкі, прызнаецца дзяўчына.
«Гэта псіхалагічная дапамога. Напрыклад, спевы забіраюць усю стомленасць, надаюць энергію. У танцах можаш аддаць увесь негатыў праз цела, выдыхнуць і набрацца сіл, акрыяць. Таксама гэта для мяне людзі, з якімі я магу бавіць час, дапамагаць адно аднаму, быць разам. І гэта мая магчымасць заявіць пра сябе, правесці нейкі майстар-клас, падзяліцца ведамі, вось як з павукамі, бо для мяне гэта прыгажосць і скарб».
«Не губляць у гэтым свеце сябе»
Чаму сучаснаму чалавеку важна быць бліжэй да сваіх традыцый, Наталка адказвае так:
«Неяк палякі мне сказалі: “А чым тады цікавы чалавек, калі не сваёй культурай, не сваёй традыцыяй?” Нам даступныя розныя краіны і культуры, мы можам хутка і шмат падарожнічаць. Сціраюцца асаблівасці краін і мы становімся універсальнымі: складана па чалавеку вызначыць, хто ён, чым займаецца, адкуль ён. Гэта няблага, дадае дзяўчына, але ў той жа час чалавек губляе сваё, становіцца безаблічным».
Таму дзяўчына заахвочвае цікавіцца сваімі традыцыямі.
«Гэта тое, што дапаможа зразумець, хто ты. Насуперак стандартызацыі і ўніфікацыі, ідзе зацікаўленасць традыцыяй, каб усё ж такі не губляць у гэтым свеце сябе. А калі казаць пра Варшаву, пра Польшчу, беларусаў, якія тут жывуць, – гэта магчымасць мець радзіму там, дзе ты ёсць, не губляць сваю культуру. Бо ў эміграцыі жыць складана, а традыцыя дапамагае жыццё палепшыць».
