Выстава "Альгерд Малішэўскі. Рэтраспекцыя"
Гады жыцця гэтага беларускага творцы (1922–1989) з відавочнасцю дэманструюць, што нарадзіўся ён не ў самы спрыяльны для жывапісу час. Аднак Альгерд Малішэўскі ўжо не мусіў паліць свае «няправільныя» карціны, як гэта рабілі яго калегі напрыканцы 1930-х, а наадварот – дамогся таго, што яго «не такія», фармалісцкія палотны без лішніх пытанняў набывала выставачная камісія.
Гэта адбылося ў тым ліку і таму, што ад пачатку яго жыццё пайшло пакручастым шляхам.
Нарадзіўся будучы мастак у Бабруйску. У 1937 годзе яго бацьку Адама Іванавіча, работніка цацачнай фабрыкі, а таксама яго дзядзьку арыштавалі ў падазрэнні ў шпіянажы на Польшчу і ў тым жа годзе расстралялі. Шаснаццацігадовы юнак так моцна перажываў гэтую трагедыю, што страціў зрок амаль на год. Па стане здароўя не быў прызваны ў войска, і Другую сусветную вайну перажыў у акупацыі, а пасля яе заканчэння паступіў у Харкаўскі мастацкі інстытут, не маючы магчымасці праз расстрэльны артыкул бацькі прэтэндаваць на Піцер ці Маскву (у Мінску яшчэ не рыхтавалі жывапісцаў у ВНУ). У Харкаве яму пашанцавала – ён сустрэў выдатных настаўнікаў: Пятра Котава, вучня Мікалая Фешына і Мікалая Самокіша, і пейзажыста Леаніда Чарнова, паслядоўніка французскіх імпрэсіяністаў. Прайшоўшы школу такога ўзроўню, Малішэўскі называў беларускі тэатральна-мастацкі інстытут (цяпер Акадэмія мастацтваў) «Пухавіцкай акадэміяй». Аднак, магчыма, крыху і крыўдаваў, бо яго туды не ўзялі выкладаць праз «буржуазны фармалізм» – як тады называлі захапленне еўрапейскім мадэрнізмам. Сам жа амаль трыццаць гадоў, да заўчаснай смерці, выкладаў у мастацкай вучэльні, выхаваўшы самабытных жывапісцаў, непадобных ні да яго, ні да каго іншага.
Пра час, свабоду творчасці і навязаныя ідэалагічныя рамкі ў сваёй кнізе «Постепенно исчезает плесень…» Альгерд Малішэўскі напісаў наступныя словы: «Шлях нашага мастацтва – цярністы, і вянок славянскага генія – цярновы вянок. Указанне, спушчанае ад імя дзяржавы, вяло ўбок ад мастацтва, таму што мастацтва ёсць пазнанне матэрыялу і душы, а не дадатак мастацкіх сродкаў да класавай барацьбы. Яно не змяшчае ў сабе абавязковай умовы агітаваць. Яно не ўпрыгожвае, не агітуе, не адлюстроўвае… Мастацтва памнажае чалавечы вопыт, яно сінтэтычны цэнтр мінулага і будучыні. Тыя, хто вызначыў прамую лінію мастацтва, памыліліся, бо не ўлічылі асобу творцы і яго свабоду ў выбары ладу мыслення. Сталінская эліта патрабавала накіраванай ідэалогіі, таму наладжваўся механізм пераўтварэння творчай асобы ў вінцік… Класавы дагматызм быў вышэйшы за агульначалавечыя каштоўнасці. Фармаваліся новыя каноны, у выніку чаго перамогу святкавала зручная лозунгавая шэрасць і ператвараліся ў ізгояў таленавітасць і прафесіяналізм».
Вышэйзгаданыя словы ¬– амаль творчая праграма. І тады становіцца зразумела, чаму як арыенцір мастак узяў рэвалюцыянераў ад жывапісу пачатку ХХ стагоддзя. Аднойчы, пасля паездкі ў Францыю, дзе маляваць не мог, а толькі хадзіў па музеях, спадар Альгерд сказаў свайму сябру Барысу Крэпаку: «Ведаеш, у Парыжы я канчаткова зразумеў, што сапраўдны жывапіс — гэта жывое дыханне палатна, калейдаскоп светлавых эфектаў, свежасць першага ўражання… Гэта калі кожны сантыметр палатна, дакладна вывераны ў колеры, ведае сваё месца…»
Палотны Альгерда Малішэўскага, сапраўды, будуюцца не сюжэтна, малюнак у іх другасны. Кампазіцыя, сама структура твора арганізуецца праз колер, які вывяраецца ледзь не па сантыметрах. Таму творцу было абыякава, што галава яго героя ўпіраецца ў верхнюю раму, а на ніжняй ён сядзіць. Гэткія кампазіцыйныя хібы прыводзілі ў жах яго калег, а мастак не звяртаў увагі. Ён не сфальшывіў. Гэта было для яго галоўнае.
Яго разуменне колеру было блізкае да постімпрэсіянізму, і максімальна шмат Малішэўскі ўзяў у Сезана – найперш у асэнсаванні карціны як цэласнай вобразнай сістэмы, і галоўная задача мастака – стварыць структуру, якая ўтрымае аўтаномны герметычны свет. У палотнах Малішэўскага асноўная канва сюжэта ляжыць у кантрастах, нюансах, гармоніі і сутыкненнях фарбаў.
Экспазіцыя Альгерда Малішэўскага ў Нацыянальным мастацкім музеі размясцілася на цэнтральнай галерэі. Гэта значыць, прайшоўшы кола, можна вярнуцца ў пачатак і яшчэ раз праверыць мастака: ці не хлусіў, ці быў шчыры да канца.
Самы першы твор у экспазіцыі – ранні аўтапартрэт 1964 года – збудаваны паводле асаблівай, сезанаўскай прасторавай сістэмы. Складкі адзежы нагадваюць фрагменты краявіду, мімалётныя рэчы ўпісваюцца ў архітэктоніку карціны важка і манументальна. Дарэчы, прайшоўшы гэтае экспазіцыйнае кола, заўважаеш, наколькі складана і неадназначна гэты майстар ставіўся да твару. Такое ўражанне, што ён яму перашкаджаў ці выпадаў з яго мастацкай сістэмы. Ды і сюжэтныя, тэматычныя карціны не яго канёк. Яго любоў да калажнасці, да абстракцыі выспявала паступова, пакутліва вылузвалася, скідваючы рэалістычную абалонку, якая і з ранняга перыяду творчасці вельмі мала нагадвала класічныя падыходы. Твары людзей у фігуратыўных карцінах Малішэўскага, якія ён пісаў у 1960-я пад уплывам «суровага» стылю часоў хрушчоўскай адлігі, – васковыя, застылыя, больш падобныя да манекенаў, чым да жывых людзей. У карціне «Маці партызанская», знешне вырашанай у «суровым» стылі, постаці на першым плане ў аднатонным адзенні, сціплы краявід за імі – у некаторых герояў, маці і яе сыноў – твар выразна зялёнага колеру. Нічога ў гэтым творы, у яго структуры не намякае на такі выяўленчы ход. Нішто ў карціне гэтыя зялёныя абліччы не падтрымлівае. Гэта чыста сюррэалістычны прыём, бо сюррэалізм трактуецца як увасабленне сноў, мрояў і падсвядомага. Зразумела, што зялёны твар ¬– наўпроставы след псіхічнага стану, магчыма, прывязка да міфалагічнага сюжэта, аднак застаецца для мяне загадкай, як гэты твор быў набыты мастацкім музеем.
Побач падобны сюжэт: на палатне «Нашы маці» ўвасоблена група жанчын і дзяцей, што стаяць перад пано японскіх мастакоў І. і Т. Марукі «Хірасіма». Твор у творы – гэта такі прадвеснік калажу, дарэчы, зялёны колер твару – вельмі падобны мастацкі прыём – уклейка фрагменту іншай структуры. Багацце таго, што Альгерд Малішэўскі хацеў выказаць у сваіх палотнах, ніяк не змяшчалася ў рэалістычных формах і ў такім абмежаваным выразніку псіхалагічнага стану чалавека, як твар. Мастак шукаў дадатковых падпорак ¬– у каларыце, антуражы, вынаходзіў твар-краявід – ці ў спалучэнні з небам, ці з зямлёй. Урэшце, дзесьці ў 1970-я мастак падначаліў гэтую форму дынамікай свайго жывапісу, перастаў лічыць твар дамінантай карціны. Твар Арлена Кашкурэвіча ў аднайменным партрэце – гэта толькі іншы рэльеф асяроддзя, у якое мастак змяшчае свайго героя, больш актыўна выяўлены з дапамогай святла. У партрэце Мельячэнкі цэнтр кампазіцыі – чырвоны пінжак, а задні план ператвараецца ў хаос. Хто тут галоўны? Чалавек? Колер!
Таму натуральна, што мастак адшукаў сваю вольнасць у пейзажы, нават самыя раннія з іх – раскаваныя і мадэрнісцкія. У карціне «Гурзуф» 1959 года краявід, нібы ў кітайскім жывапісе, разгортваецца знізу ўверх, як першабытная дамова шлюбу зямлі і сонца.
У пейзажы «Вечар. Нарач» 1989 года бялёсую сутнасць вады аўтар ператварае ў знак, іерогліф.
Менавіта тут, у краявідах і нацюрмортах, Альгерд Малішэўскі перастварае для беларускага гледача ўсе этапы развіцця мадэрнізму, прычым не толькі пачатку ХХ стагоддзя, але і пасляваенныя плыні, як, напрыклад, інфармель – з яго прынцыпам самаўзнікнення формы. Так, мастак выязджаў за межы СССР і меў магчымасць сачыць за развіццём мастацтва ў Еўропе, аднак ён прыходзіць да абстрактнай і абстрагаванай формы вельмі арганічна. Не праз запазычванне, а праз сугучча канцэптаў еўрапейскага мастацтва, вырашаючы ўласныя задачы ў пошуку праўды твора – «сінтэтычнага цэнтра мінулага і будучыні».
P.S. Дарэчы, Альгерд Малішэўскі адносіцца да таго тыпу мастакоў, якія са свайго жыцця робяць твор мастацтва. Ці перформанс, як гэта, напрыклад, выглядала ў вачах яго шматлікіх вучняў: настаўнік стаіць на табурэтцы, узвышаючыся над мальбертамі, і адтуль выкрыквае заўвагі. Адзін з яго вучняў, мастак і пісьменнік Адам Глобус, наслухаўшыся падобных гісторый, вельмі марыў, каб яго настаўнік узлез нарэшце на табурэтку, але той з узростам перастаў гэта рабіць. Затое Мальберт Падрамавіч Умалішэўскі (так празвалі яго вучні) вырабляў нешта іншае. Прапануем пачытаць успаміны Адама Глобуса пра свайго настаўніка – не пашкадуеце!
https://art-belarus.livejournal.com/38261.html
