Кацярына Пікірэня – беларуская дызайнерка, якая цяпер жыве ў Чэхіі і выкладае тыпаграфіку ў мастацкім універсітэце. Займаецца дызайнам кніг, яе вокладкі – выразныя, крэатыўныя і стылёвыя. У 2020 годзе мастачка стала лаўрэаткай прэміі Міхала Анемпадыстава за дызайн вокладкі кнігі «Трое ў чоўне і пёс з імі».
Мінулым летам у Вільнюсе адбылася яе выстава «Вязьмо», прысвечаная літарам, знакам і памяці. Які матэрыял аўтарка выкарыстала для гэтых знакаў, чаму літары – таксама выявы і чым ёсць для яе кніга – паразмаўлялі з дызайнеркай і мастачкай Кацярынай Пікірэняй.
– Як так атрымалася, што вы паступілі ў медыцынскі ўніверсітэт, а пасля пачалі навучацца дызайну?
– Калі я заканчвала школу, мне, мусіць, не хапіла ўпэўненасці ў сабе, каб абраць філасофію ці мастацтва – прафесіі, як мне падавалася, з няпэўнай будучыняй. І я падумала, што медыцына – дастаткова цікавы і амбітны выклік. Яна таксама пра чалавека, пра ягонае нутро, аднак не метафарычнае, а літаральнае. Да таго ж мае бацькі – дактары, іх прыклад натхняў. Давялося прайсці праз тры з паловай гады навучання, каб урэшце даўмецца, што не варта працягваць у кірунку, які не прыносіць задавальнення – нават калі ўсё атрымліваецца.
– І вы сышлі адтуль у кнігарню «Логвінаў»?
– Не зусім. Спярша я меркавала паступаць у Беларускую акадэмію мастацтваў, пачала рыхтавацца. Кнігарня «Логвінаў» мелася стаць часовай падпрацоўкай, а апынулася маім месцам сілы і галоўным універсітэтам. Калегі сталі маімі блізкімі сябрамі, другой сям’ёй, а досвед працы з нашымі літаратарамі, мастакамі і журналістамі быў адным з найважнейшых у маім жыцці.
Праз гады два, як я прыйшла у кнігарню, Ігар Логвінаў даручыў мне пасаду дырэктаркі. Нічога, праўда, асабліва не змянілася, бо гэта была планета Маленькага Прынца. Нас усіх было па аднаму ў тым невялікім калектыве, і збольшага мы прымалі рашэнні разам. Але, мне падаецца, менавіта той перыяд дырэктарства надаў мне рашучасці ісці далей за сваёй марай.
– Чаму менавіта графічны дызайн? Вы ўвайшлі ў сферу кнігі як мастачка, аднак, можа, спрабавалі пісаць уласныя тэксты?
– Да пэўнага ўзросту я пісала вершы, зрэдчас друкавалася. Я пішу, колькі сябе памятаю, літаратура ніколі не была мне чужой. Мой досвед знаходжання ў кнігарні быў чароўным менавіта таму, што мне давялося пазнаёміцца з творцамі, якія здаўна былі маімі літаратурнымі кумірамі. Але мастацтва таксама маё пажыццёвае захапленне. Кніга ж пэўным чынам аб'ядноўвае абедзве любові, знітоўвае сэнсы візуальныя і вербальныя, графіку і тэкст.
– Як вы трапілі ў Мілан?
– Мне хацелася авалодаць спачатку больш утылітарным, дызайнерскім наборам уменняў – напрыклад, карыстаннем графічнымі праграмамі, а ўжо адтуль рухацца да ілюстрацыі і свабоднага мастацтва. А Мілан я выбрала проста: там, згодна з маімі інтэрнэт-пошукамі, знаходзіўся адзін з найлепшых профільных універсітэтаў – Еўрапейскі інстытут дызайну, з праграмай па-ангельску. Выйграла ўніверсітэцкі конкурс на стыпендыю і адразу паехала туды. Але ў наступным годзе стыпендыі ўжо не прапаноўвалі, таму я спешна перавялася ў Прагу, ва ўніверсітэт таннейшы, але з блізкай да міланскай праграмай. Так я працягвала вучыцца і дыстанцыйна працаваць у выдавецтве.
– Вас вучылі выключна камп'ютарнай графіцы ці маляванне рукой таксама было?
– Не, на графічным дызайне вучылі выключна лічбавым практыкам. Маляваць рукамі я вучуся сама. Мне гранічна цікава даследаваць менавіта тактыльны, аналагавы свет.
– Вашы вокладкі – маляваныя, шрыфты – таксама. Здавалася, што класічная мастацкая адукацыя ў вас магла быць, хоць бы на ўзроўні якой мастацкай школы.
– Не, мастацкую школу я, на жаль, абмінула. І, шчыра кажучы, маё ўяўленне пра графічны дызайн было надта ідэалістычным. Гэтая прафесія тычыцца дызайну кніг хіба што ўскосна, яна збольшага пра камерцыйныя праекты: пачынаючы ад дызайну брэнду ці запакоўкі і заканчваючы дызайнам прыкладанняў ці сайтаў. А з жывапісам, малюнкам пастэллю і ўлюбёным лінарытам мне давялося пазнаёміцца самастойна. Дарэчы, эксперыментаў з рознымі тэхнікамі ў мяне пабольшала, калі я стала выкладаць: студэнты матывуюць. Я ў захапленні ад новых дзвярэй магчымасцяў, што нечакана перада мной адчыніліся.
– Мінулым летам у Вільнюсе вы паказалі мастацкі праект – выставу «Вязьмо». Раскажыце, як прыйшла гэтая ідэя, можа, існаваў нейкі прадмет, які натхніў на эксперыменты?
– Было дзве крыніцы натхнення. Першая – гэта паэзія Вальжыны Морт. Я ўзялася рабіць вокладку для яе новай кнігі, а Вальжыніну паэзію, як і саму асобу паэткі, я вельмі люблю і шаную.
Адначасова я тады займалася даследаваннем свайго радаводу. Гадзінамі запісвала размовы з бабуляй, пераасэнсоўвала сувязь пакаленняў.
І вось гэтая тэма – памяці, жаночай лініі радаводу, сувязі пакаленняў і моўнай пупавіны, страхаў і гульняў – раптам склалася ў нечаканы для мяне самой вобраз літар, вызваленых з карункавага павуціння белых бабуліных сурвэтак. Мне бачыцца ў гэтых карунках штосьці падобнае да мандалы – сакральных цыркулярных узораў, што мусяць быць знішчаныя па сваім завяршэнні. Вывязванне сурвэтак сваёй выразнай маўклівасцю нагадвае медытацыю і адначасова – танец, такую сабе невербальную камунікацыю. Калі ўсё, што хацелася выказаць, не зрываецца з языка, а выходзіць з-пад рук.
Я падоўгу ўглядалася ва ўзоры, вышукваючы ў іх літары. Мне хацелася дастаць іх з карункаў як з жывата маці, каб даць ім магчымасць гаварыць, а не проста быць. Так і з'явіліся вязьмы. Працэс іх стварэння – гэта, безумоўна, вандалізм. Але без гэтага гвалту адлюстраваць увесь спектр пачуццяў мне бачылася немагчымым. Як яшчэ візуалізаваць суплёт любові, трывогі і неўсвядомленай злосці? Як яшчэ праілюстраваць канфліктнасць сувязяў паміж пакаленнямі?
Тыя сурвэткі, якія я купляла за капейкі на рагу пражскай вуліцы ў адной бабулі, больш нікому не былі патрэбныя, яны самотна парахнелі ў пыле і крухмале. І калі б я іх не знайшла, яны б зніклі. Я іх знішчыла сваімі нажніцамі і адначасова – вярнула да жыцця, дазволіла ім размаўляць.
Паспрабую больш дакладна сфармуляваць.... Каб захаваць памяць, яе трэба спярша параніць. Ёсць такая тэорыя, што кожны раз, калі мы штосьці ўзгадваем, мы нібы надкусваем яблык памяці. І чым часцей мы нешта ўзгадваем, тым больш дэфармаваным і недакладным робіцца ўспамін. Але ж калі мы перастанем узгадваць праз боязь сапсаваць успаміны, то памяць, у сваёй некранутай дасканаласці, проста перастане існаваць.
І вось на гэтым парадоксе я і спынілася. Ці, хутчэй, з гэтага парадоксу я і пачала праект.
– І спачатку вы зрабілі вокладку для паэзіі Вальжыны. Ці аўтарка кнігі адчула супадзенне сваіх сэнсаў і вашых?
– Спадзяюся, адчула. Але вось я завяршыла вокладку для кнігі паэзіі, выразала ўсе літары для назвы. І раптам зразумела, што не магу спыніцца: працягваю разглядаць сурвэткі і знаходзіць у іх літарныя формы. Гэты працэс дарыў мне незвычайную асалоду і цудадзейны супакой. З тае апантанасці і вырас пакрысе самастойны тыпаграфічны праект, эксперыментальны шрыфт Вязьмо.
– То-бок вы выразалі літары для сябе, але нехта ўбачыў гэты працэс як мастацкі праект?
– Мне самой карцела паказаць вынік гэтай незапланаванай гульні ў літары людзям. На момант, калі Андрэй Антонаў прапанаваў прывезці «Вязьмо» ў Вільню, літары ўжо пабачылі свет на групавой выставе ў Варшаве.
І хоць называць мае эксперыменты з літарамі тыпаграфічным мастацтвам, на мой густ, занадта прэтэнцыёзна, я пакуль не знайшла лепшага азначэння. Так ці інакш, амаль усе мае творчыя задумы цыркулююць вакол літар. Мяне заварожвае іх форма, праз яе я гавару, і яна гаворыць са мной.
– Гэта быў ваш першы творчы персанальны праект?
– Не, першым былі выдадзеныя колькі год таму «Маўклівыя кнігі» – серыя з 12 нататнікаў, прысвечаных нашым расстраляным літаратарам. Я тады адкрывала для сябе іх творчасць. Мне было сорамна, што не магу запомніць кожнага, што працягваю блытаць імёны і твары. Адтуль вырасла ідэя рэінкарнаваць рысы паэтаў новай эстэтыкай – перавынайсці іх праз простыя ламаныя лініі, а пасля з тых жа ліній выкласці імёны. Пустыя старонкі пад такой вокладкай меліся заклікаць сучасных літаратараў працягнуць заўчасна спыненую творчасць таго пакалення, загаіць сваім словам немае маўчанне ненапісаных некалі кнігаў.
У выдавецкай справе я была звыклая да падзелу адказнасці: кожны апекуецца сваёй дзялянкай, а пасля перадае праект у наступныя рукі. А з маўклівымі кнігамі мне давялося апеквацца ўсім працэсам – ад першай цьмянай ідэі да апошняга шыўка на аправе. З таго праекта я пачала разумець, што тэмы памяці, маўчання і сувязі для мяне робяцца асноўнымі – і, відавочна, застаюцца асноўнымі па сёння.
– Ці ёсць у вас нейкі візуальны вобраз кнігі? Вось вы яе раскрываеце... Вам трэба яе праілюстраваць. Вы раскрываеце... што? Куфэрак, поўны вобразаў?
– Хутчэй наадварот. Кніга як прадмет дастаткова банальная, такая сабе цаглінка, з якой даводзіцца працаваць па збегу гістарычных абставінаў. Да фармату сучаснай кнігі я не адчуваю шмат сантыментаў, хоць і люблю паперу болей за экран. А па сутнасці ж кніга – гэта завершаны тэкст, выяўлены канцэпт, інтэлектуальная з'ява.
– Фармат кнігі абмяжоўвае? Вы мусіце працаваць з невялікім прастакутнічкам...
– Мне даспадобы кніжны дызайн, а ён абслугоўвае тэкст. Абслугоўвае літаратуру. Таму праца ідзе вакол гэтага невялічкага фармату. Прастакутнік – някепскі фармат, але я б з задавальненнем зрабіла і круглую кнігу, і кнігу-піраміду, і звышвялікага памеру, і супермаленькага. Але гэта ўжо палёт у мастацкім кірунку, тэкст у такім разе сыдзе на апошні план. Хоць у цяперашні час лічбавая кніга пачынае дазваляць вельмі шмат, не губляючы фокус на галоўным. Я назіраю, як кніга натуральна пачынае ўбіраць у сябе ўсе віды візуальных (і не толькі) мастацтваў: відэа, аўдыё, аўгментаваную, дапоўненую рэальнасць, кінетычную тыпаграфіку. Паступова гэта робіцца магчымым. Фармат цаглінкі пакрысе растае ў прасторы. Дакладней, у часе.
– З чаго вы пачынаеце працу на кнігай? Ці ёсць нейкая канкрэтная паслядоўнасць дзеянняў? Зразумела, чытаеце тэкст. А што вы робіце пасля, з чаго ўсё пачынаецца – з нейкіх малюнкаў ці з нечага геаметрычнага? То-бок як вы засвойваеце гэты тэкст і пераліваеце яго ў візуальны вобраз?
– Так, у мяне ёсць свая руціна, выпрацаваная праз гады. Усё пачынаецца з абавязковай размовы з аўтарам. Гэтая размова – самая галоўная, бо дазваляе наладзіцца на адну частотнасць, зразумець, дзе супадаем і чаго мы хочам ад аблічча кнігі. І толькі пасля я пачынаю чытаць сам тэкст. Але тут у мяне ёсць невялічкая хітрасць. Калі я чытаю для дызайну, я чытаю старонак пяцьдзясят – сто, а пасля спыняюся, каб пачаць накіды. Таму што калі праглынуць кнігу нагбом, гісторыя нейкім чынам завершыцца і пачуцці сцішацца. А каб злавіць за хвост гэтае першае рамантычнае захапленне тэкстам, кніга не мусіць быць прачытаная да канца. Так працуецца найлепей: на свежых эмоцыях і імпэце. Пасля занатавання першых накідаў ужо можна занурвацца ў шматузроўневасць тэксту і спакойна працягваць чытанне.
Вось жа, пачынаю маляваць накіды, думаць пра вобразы. Тут адразу ж апынаюся на раздарожжы: з чаго пачынаць – з вобраза, нейкай сэнсавай гульні ці з абрання тэхнікі і стылю? Бывае, пасля размовы з аўтарам праца пачынаецца з дакладна абранага стылю, а вобраз выяўляецца пакрысе. А бывае, што пунктам адліку робіцца канкрэтны вобраз, а стыль мяняецца яшчэ дзесяць разоў. І пасля – абавязковае мора пошукаў і ваганняў. Вокладка малюецца доўга.
– Працэс вашай працы шмат што тлумачыць, бо, калі глядзець на вашыя вокладкі, бачна: вы закладаеце ў іх нейкую інтрыгу ці галаваломку. І пакідаеце нейкія куточкі, у якіх чытач можа самастойна павандраваць. Часам вашы вокладкі нават фармальна падобныя на лабірынт. І пачынаецца гэты шлях з нейкай візуальнай загадкі.
– У маім разуменні, вокладка мусіць утрымоўваць у сабе нейкі візуальны троп. Ці то сінекдаху, ці аналогію, ці, прынамсі, крыху іроніі . Рэфлексаваць можна на стыль, на тэму, на настрой і нават на рытм аўтарскага пісьма. Існуе столькі асаблівасцяў, якія могуць быць пэўным чынам праілюстраваныя. Варта ўсведамляць, што вокладка дарослай кнігі робіцца для дарослага чытача, а не для ўмоўнага пяцігадовага дзіцяці. Калі выданне пра сабачку, навошта ілюстраваць яго сабачкам? Калі кніга называецца «Яблык», то яблык маляваць ужо няма патрэбы. Мусіць быць нейкі электрычны набой паміж візуальным вобразам і назвай. Я спрабую прадукаваць менавіта гэты набой.
– Ці дастаткова вы раскручаная дызайнерка, каб самой выбіраць кнігі? Ці можаце вы адмовіцца ад кнігі, таму што яна вам не падабаецца? Як адбываецца гэтая камунікацыя? Вам павінна спадабацца нейкае выданне, каб узяліся яго ілюстраваць?
– Так, безумоўна, я не малюю кнігі, якія з нейкай прычыны не хачу маляваць. Я працую доўга, на кожную кнігу сыходзіць шмат часу і энергіі. Для мяне гэта вельмі адказны працэс. І таму я не займаюся кнігай, калі нічога да яе не адчуваю.
А цяпер даводзіцца адмаўляцца нават ад тых кніг, якія б іначай з задавальненнем малявала, бо банальна не стае часу. Я выкладаю і паралельна пішу магістарскую. А яшчэ ж хочацца свае ўласныя мастацкія задумы не пакінуць, каб не ўмёрлі.
Некалі я меркавала, што маляванне кніг стане маёй адзінай і асноўнай прафесіяй, але час паказаў, што так не атрымаецца. Для прыстойнага заробку трэба рабіць дзве вокладкі на тыдзень. А мне падавай як мінімум месяц. Таму цяпер выкладанне дае нейкі грашовы падмурак, а праца з вокладкамі і ілюстрацыямі – духоўны. Што мае сэнс, бо выданне беларускай кнігі – гэта, у пераважнай большасці, культурны, а не камерцыйны, праект. І я люблю працаваць з кнігамі за магчымасць супольнай творчасці і за гонар апрануць твор для першага выхаду ў свет.
– То-бок творчымі вокладкамі зарабляць немагчыма?
– Хутчэй, не. Прынамсі, я такіх людзей не сустракала. Калі працаваць з вялікімі выдавецтвамі ў краінах з добра развітым кніжным рынкам, то, відаць, можна зарабіць, але свабоды выяўлення ў маштабных камерцыйных праектах няшмат, дзе ж там творча разгарнуцца.
– Для вас прынцыпова працаваць з беларускімі выдавецтвамі?
– Прынцыпова – з беларускімі аўтарамі. То-бок са сваёй мовай і сваёй літаратурай.
– Вы аддаяце перавагу паэзіі або прозе? Ці можа быць і нейкі навуковы твор?
– Перавагі прыходзяць і сыходзяць, я за любы фікшн і нон-фікшн, за любыя тэксты. Мне вельмі прыемна вандраваць паміж жанрамі, паміж рознымі кірункамі. Штосьці, з чым прыемна эксперыментаваць у паэзіі, не прыкладзеш да філасофскага эсэ і наадварот. Прыемна размінаць мысленчыя цягліцы, вандруючы паміж жанрамі.
– Вы выкладаеце тыпаграфіку, відавочна, што яна вельмі важная для вас. Бо на вашых вокладках літары такія ж візуальна пераканаўчыя, як і выявы.
– Так, я не раблю розніцы паміж літарамі і малюнкам. Мне ў асалоду ігнараваць гэтую штучную мяжу. Візуальная мова – разнастайная, і пісьмовыя знакі не мусяць спазнаваць дыскрымінацыі з-за сваёй безумоўнай адрознасці ад непісьмовага малюнка, яны заслугоўваюць не меншай увагі і павагі.
Мне дык праца з літарамі асабліва цікавая ў кірылічным свеце, бо ў нас менш магчымасцей знайсці цікавыя шрыфты, чым у лацінскім свеце.
– Таму што лацінскія шрыфты больш прыгожыя, чым кірылічныя?
– Гэта простая матэматыка. Колькасць людзей і, адпаведна, колькасць дызайнераў-шрыфтавікоў, якія распрацоўваюць літары лацінскага алфавіта, несувымерна большая, чым колькасць кірылічных дызайнераў-шрыфтавікоў. А армянскія, бірманская і іншыя альфабэты, якія валадараць у межах адной краіны, маюць яшчэ менш аўтэнтычных шрыфтоў, але ж якая там прастора для творчасці! Мне давялося аднойчы вярстаць кнігу па-грузінску, і эстэтычны досвед быў проста касмічным.
Я цяпер спрабую скончыць адзін свой праект – альтэрнатыўны альфабэт для беларускай мовы, які мае стаць амаль ідэальна фанетычным. Імкнуся, каб аднаму гуку адпавядала адна літара. І каб характар літар адпавядала палажэнню языка і механіцы стварэння адпаведнага гуку, каб у архітэктуры пісьма была выразная маўленчая логіка.
– То-бок гэты альфабэт не будзе заснаваны на ўжо існуючых знаках, будзе створаны па-за традыцыяй?
– Ён пачаўся як спроба мадыфікаваць некаторыя літары беларускай кірыліцы, якія нейкім чынам мулялі майму воку. Мне хацелася іх удасканаліць на свой капыл. А як пачынаеш вылепліваць адну літару, то з'яўляюцца ідэі для ўдасканальвання наступнай, і неўзабаве я заўважыла, што з гэтага ланцужка мадыфікацый вымалёўваецца новая сістэма пісьма. Цяпер ужо свядома распрацоўваю яе як новы беларускі альфабэт.
– Вам трэба будзе знайсці пісьменніка, які пісаў бы тэксты гэтымі літарамі...
– Якраз калі я пачынала іх распрацоўваць, адзін наш вядомы пісьменнік якраз прэзентаваў свету сваю бальбуту. Памятаю, Сяргей Шупа яшчэ смяяўся, што, відаць, нешта такое цяпер у паветры, што цягне беларусаў на моўныя ўтопіі.
– Ці знайсці свой востраў, каб усё пачаць спачатку...
– Досыць ужо пачынаць спачатку, давайце шырока расплюшчваць вочы і працягваць. Не баяцца працягваць. Вышукваць найлепшае, пераасэнсоўваць сумнеўнае. Досыць ужо адмаўляцца ад старога толькі за тое, што яно старое. Далоў эйджызм.
Ілюстрацыі прадстаўлены гераіняй
